Πρόκειται για το άλλοτε κεφαλοχώρι του κάμπου της Ημαθίας που μέχρι το 1952 έφερε το όνομα Γιδάς. Το παλιό χωριό το πρωτοσυναντάμε σε γραπτές πηγές ήδη από τον 18ο αιώνα με το όνομα Γηδάς. Αποτελούσε το ιστορικό κέντρο της πεδιάδας, η οποία από την Τουρκοκρατία ονομαζόταν Ρουμλούκι, που σημαίνει Ρωμιότοπος – Ελληνότοπος, και αποτελούνταν από 40 περίπου χωριά. Η παραδοσιακή φορεσιά των γυναικών της περιοχής αυτής θεωρείται κατάλοιπο στρατιωτικής ενδυμασίας, της οποίας το κυρίαρχο στοιχείο είναι ο πρωτότυπος κεφαλόδεσμος, το κατσούλι, που φτιάχνεται από τρία μαντήλια και αναπαριστά αρχαία περικεφαλαία Θεωρείται σημάδι γνήσιας ελληνικής καταγωγής και οι γυναίκες της περιοχής καυχώνται, ότι το κατσούλι, τους το δώρισε ο Μέγας Αλέξανδρος. Σύμφωνα με την παράδοση όταν κατά τη διάρκεια της απουσίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου σε εκστρατεία, εισέβαλαν στην περιοχή αυτή επιδρομείς, οπότε η ολιγάριθμη φρουρά άρχισε να υποχωρεί, οι γυναίκες πήραν τα όπλα, πολέμησαν γενναία και έδιωξαν τον εχθρό. Όταν λοιπόν επέστρεψε ο Μέγας Αλέξανδρος και πληροφορήθηκε το κατόρθωμά τους, διέταξε τους άνδρες του να βγάλουν τις περικεφαλαίες τους και να τις δώσουν στις γυναίκες, οι οποίες από τότε την φορούν με καμάρι και αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της περιοχής αυτής.
Σημαντικές αρχαιότητες δεν βρέθηκαν στην Αλεξάνδρεια. Ένα μιλιάριο (κίονας χιλιομετρικών αποστάσεων) της ρωμαϊκής περιόδου, μαζί με πώρινα και μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, αποκαλύφθηκαν στα βορειοανατολικά της πόλης, αλλά δεν έγινε ακόμη συστηματική αρχαιολογική έρευνα στο χώρο αυτό. Όμως στη θέση «Φάσα» του χωριού Νησί βρέθηκαν οικήματα λαμπρού παραλίμνιου αρχαίου – ρωμαϊκού οικισμού, με υπέροχα ψηφιδωτά δάπεδα. Δυστυχώς, αυτός ο αρχαιολογικός χώρος δεν είναι επισκέψιμος. Κατά τη βυζαντινή εποχή η ευρύτερη περιοχή της Αλεξάνδρειας φαίνεται να ανήκει στα όρια του αγροκτήματος του χωρίου στρατιωτών της Κρίτζιστα, ενώ τα χωριά Βρυσάκι (Ρέσαινη) και Νησί περιγράφονται ως αγροκτήματα βυζαντινής οικογένειας.
Από τα μέσα της Τουρκοκρατίας γνωρίζουμε ότι στο Γηδαχώρι υπήρχε μοναστήρι και ότι επειδή ήταν πολυάνθρωπο κεφαλοχώρι, το τίμησε με τη επίσκεψη και το κήρυγμά του, το καλοκαίρι του 1775, ο νέο-απόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός. Η Καψόχωρα κατά τον 18ο αιώνα αποτελούσε τον τόπο αναψυχής – καταφύγιο του επισκόπου Καμπανίας Θεόφιλου, ο οποίος είχε ιδρύσει εκεί βιβλιοθήκη και διατηρούσε σχολή ιεροδιδασκάλων.
Κατά το Μακεδονικό Αγώνα οι κάτοικοι του Γιδά και της γύρω περιοχής έλαβαν ενεργό μέρος στις επιχειρήσεις του Βάλτου, αναδεικνύοντας πληθώρα αγωνιστών και καπεταναίων. Ονομαστή έμεινε η καλύβα Κούγκα, που είχε κατασκευαστεί από κάτοικο του χωριού και αποτέλεσε το προκεχωρημένο φυλάκιο της ελληνικής παρουσίας στη λίμνη των Γιαννιτσών. Επίσης οι κάτοικοι των άλλοτε παραλίμνιων χωριών Καμποχώρι, Νησί, Σχοινάς και Νεοχώρι συνέδραμαν ολόψυχα τον Αγώνα. Μάλιστα το χωριό Νησί κάηκε το 1906 από τους κομιτατζήδες για εκφοβισμό των κατοίκων του, επειδή βοηθούσαν τα ελληνικά ανταρτικά σώματα. Το χωριό απελευθερώθηκε από τους Τούρκους στις 18 Οκτωβρίου του 1912 και τότε ο Σιδηροδρομικός σταθμός του χρησιμοποιήθηκε ως έδρα του επιτελείου του Ελληνικού Στρατού για την κατάληψη των Γιαννιτσών και της Θεσσαλονίκης, ενώ από τον τηλέγραφο αυτού του σταθμού πληροφορήθηκε η Αθήνα την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.
Το χωριό εκείνο, μετά την αποξήρανση του Βάλτου των Γιαννιτσών και την παράλληλη κατασκευή εκτεταμένου αρδευτικού δικτύου, λόγω της επίκαιρης θέσης του στον κόμβο της παλαιάς εθνικής οδού προς Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Δυτική Μακεδονία, Γιαννιτσά και στο κέντρο της ευφορότατης πεδιάδας του Αλιάκμονα, σε υψόμετρο μόλις 8 – 10 μ., παρά το υγρό κλίμα του, αποτέλεσε πόλο έλξης της μεταπολεμικής εσωτερικής μετανάστευσης (κυρίως από την Δυτική Μακεδονία) και γρήγορα εξελίχθηκε στη δυναμικά αναπτυσσόμενη πόλη, η οποία το 1953 μετονομάσθηκε σε Αλεξάνδρεια.
Σήμερα είναι ο τρίτος σε μέγεθος δήμος της Ημαθίας, στον οποίο ανήκουν επίσης και οι οικισμοί Βρυσάκι, Καμποχώρι, Καψόχωρα, Λουτρός, Νεοχώρι, Νησέλι, Νησί, Σχοινάς με συνολικό πληθυσμό περίπου 30.000 κατοίκων.
Η οικονομία της Αλεξάνδρειας στηρίζεται στην αφθονία των αγροτικών προϊόντων, που παράγονται στις εύφορες εκτάσεις της. Βαμβάκι, ροδάκινα, ζαχαρότευτλα, καπνά, αχλάδια, μήλα, δημητριακά, κηπευτικά αποτελούν την αιχμή του δόρατος της τοπικής ισχυρής γεωργικής παραγωγής, της οποίας μεγάλο μέρος εξάγεται, ενώ σημαντικό τμήμα της κινεί τις τοπικές βιομηχανικές επιχειρήσεις.
Η από ανέκαθεν επίκαιρη θέση της Αλεξάνδρειας σε οδικό κόμβο την καθιέρωσαν σαν σημαντικό εμπορικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής, με αποτέλεσμα να αυξάνει συνεχώς ο πληθυσμός της, οπότε, λόγω της συνεχούς ανοικοδόμησή της και της διαρκούς επεκτάσεως του σχεδίου πόλης, δίνει την όψη νέας πόλης. Η πρόσφατη λειτουργία του επί χρόνια κατασκευαζόμενου αποχετευτικού δικτύου, αναμένεται ότι θα αποτελέσει σταθμό στην περαιτέρω ανάπτυξη της πόλης. Κοντά στην πόλη υπάρχει παλιό αεροδρόμιο, το οποίο έχει δυνατότητες να αξιοποιηθεί για την αερομεταφορά των τοπικών αγροτικών προϊόντων και να δώσει ξεχωριστή ώθηση στην τοπική οικονομία.
ΑΞΙΖΕΙ ΝΑ ΕΠΙΣΚΕΦΘΕΙΤΕ
Την Μονή Αγίας Κυριακής νότια του χωριού Λουτρός, σε κατάφυτο άλσος από πανύψηλα δένδρα δίπλα στον Αλιάκμονα, στην οποία συρρέουν χιλιάδες πανηγυριστές κάθε 6 Ιουνίου.
Το καθολικό της παλαιάς Μονής των Αγίων Αναργύρων στο Νησί, αλλά και την Τούμπα στα βόρεια του χωριού, που χαρακτηρίστηκε ήδη διατηρητέο μνημείο του Μακεδονικού Αγώνα.
Το εξωκλήσι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου σε μαγευτική τοποθεσία υδροχαρών δένδρων στην όχθη του Αλιάκμονα, νότια του χωριού Νησέλι. Βόρεια του Νησελίου επίσης δημιουργήθηκε ένας παραποτάμιος χώρος αναψυχής, κατάλληλος για περίπατο, αλλά και για βαρκάδα στα νερά της παλιάς κοίτης, η οποία στην προς τα δυτικά και τα ανατολικά συνέχειά της διατηρεί τα παλιά χαρακτηριστικά της γι’ αυτό και κι εκεί βρίσκει καταφύγιο η σημαντική ορνιθοπανίδα της περιοχής.
Ακόμη η Αλεξάνδρεια μπορεί να αποτελέσει αφετηρία για την προσέγγιση του υγροβιότοπου των εκβολών του Αλιάκμονα.
Οι φίλοι της πεζοπορίας θα προτιμήσουν για τον περίπατό τους την Καψόχωρα, όπου θα θαυμάσουν τις καθαρές και όμορφες αυλές των σπιτιών της και θα έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν την ιδιαίτερη πατρίδα του λαϊκού μουσικοσυνθέτη Χρήστου Νικολόπουλου.
Ο επισκέπτης της Αλεξάνδρειας δεν πρέπει να παραλείψει να απολαύσει ένα καφεδάκι κάτω από το ιστορικό πλατάνι του Σιδηροδρομικού Σταθμού. Εάν μάλιστα την επισκεφθεί κατά την περίοδο του Δωδεκαήμερου των Χριστουγέννων, θα έχει την ξεχωριστή ευκαιρία να παρακολουθήσει το έθιμο – δρώμενο ρουγκάτσια, που γίνεται από πολυμελείς ομάδες φουστανελοφόρων νέων, οι οποίοι κρατώντας γυμνά σπαθιά και υπό τους ήχους του ζουρνά και του νταουλιού χορεύουν στους δρόμους της πόλης, για να μαζέψουν χρήματα από τους κατοίκους. Πρόκειται για αναβίωση και συνέχιση της συνήθειας αρχικά των κλεφταρματολών, που κατέβαιναν στα χωριά του κάμπου και χόρευαν προκειμένου να εισπράξουν την αμοιβή τους για την προστασία που παρείχαν για την περιοχή, αργότερα των παλικαριών του χωριού για να κτίσουν σχολεία κι εκκλησίες, σήμερα δε των χορευτικών ομάδων των πολιτιστικών συλλόγων για οικονομική ενίσχυση της δραστηριότητάς τους. Την δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει το έθιμο της γουρουνοχαράς και να γευθεί δωρεάν χοιρινό ψητό και τσιγαρίδες στην αυλή του λαογραφικού Μουσείου Αλεξάνδρειας, αλλά και στα χωριά Λουτρός, Καμποχώρι και Νησέλι. Εντυπωσιακές είναι η καρναβαλικές εκδηλώσεις που συγκεντρώνουν πλήθη θεατών από όλη την γύρω περιοχή το απόγευμα της Καθαρής Δευτέρας. Ονομαστή είναι η εμποροπανήγυρη της πόλης τον Δεκαπενταύγουστο, ενώ στη συνέχεια ως τον Σεπτέμβριο στο αμφιθέατρο της πόλης λαμβάνουν χώρα διάφορες εκδηλώσεις, μέσα από τις οποίες αναδεικνύεται η πολιτιστική ζωή του τόπου. Όλα τα βράδια του καλοκαιριού στο πεζοδρομούμενο βόρειο τμήμα της οδού Βετσοπούλου και στις παρόδους του δημιουργείται ένας εκτεταμένος χώρος συνάθροισης των κατοίκων και κυρίως των νέων της πόλης και των γύρω χωριών, που διασκεδάζουν στα πάσης φύσεως υπαίθρια και μη καταστήματα, αναψυκτήρια και κέντρα διασκέδασης που έχουν συγκεντρωθεί εκεί. Ακόμη οι φίλοι της παραδοσιακής μακεδονικής μουσικής μπορούν να βρουν στην Αλεξάνδρεια τους τελευταίους ονομαστούς οργανοπαίκτες ζουρνά και νταουλιού και να απολαύσουν τις μελωδίες τους σε γλέντια, που οργανώνουν τα μέλη των λαογραφικών συλλόγων.
Κάθε Σάββατο πρωί όλοι κατευθύνονται στη πολύβουη λαϊκή αγορά (παζάρι) στη νότια είσοδο της πόλης, ενώ όσοι έχουν ειδικό ενδιαφέρον για τις αντίκες επισκέπτονται την συνοικία του Αγίου Γεωργίου, στα ανατολικά της πόλης. Ο νεοανεγερθείς ναός του Αγίου Αλεξάνδρου δεσπόζει στον ανατολικό τομέα της πόλης. Από εκεί μπορεί στη συνέχεια να δει την πλατεία Παπαντώνη, με την προτομή του ομώνυμου παπαδάσκαλου και αγωνιστή του Μακεδονικού Αγώνα. Βόρεια της πλατείας βρίσκεται το χτισμένο με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική κτίριο, που θα στεγάσει το Λαογραφικό Μουσείο και πέραν αυτού βλέπουμε το Στάδιο της πόλης. Επανερχόμενοι στην πλατεία και προχωρώντας δυτικά, φτάνουμε στο παλιό μεσοχώρι, όπου μπορούμε να δούμε το σπίτι όπου ο συγγραφέας Γ. Ιωάννου, συνέγραψε την ποιητική συλλογή του «Ηλιοτρόπια». Λίγα μέτρα νότια βλέπουμε το κτισμένο από τις αρχές του αιώνα κονάκι του μπέη, που περιμένει υπομονετικά την συντήρηση και αξιοποίησή του. Σε μικρή απόσταση προς το βορά μπορούμε να δούμε την προτομή του μακεδονομάχου και βαλκανιομάχου Θεοχάρη Κούγκα.
Ο περικαλλής ναός της Παναγίας (Κοιμήσεως Θεοτόκου) με τις τοιχογραφίες του αποτελεί εξαίρετο στολίδι και καύχημα της πόλης. Ο πεζόδρομος της οδού Εθνικής Αντίστασης, μας οδηγεί στο κέντρο της πόλης, όπου το επί χρόνια ατελείωτο κτίριο του Πνευματικού Πολιτιστικού Κέντρου της πόλης, μας προσγειώνει και μας θυμίζει την νεοελληνική αβελτηρία μας να δώσουμε τη δυνατότητα σ’ αυτόν τον τόπο να γευθεί πολιτιστικές εκδηλώσεις αξιώσεων. Η κατάφυτη πλατεία Ελευθερίας αποτελεί τον σημαντικότερο χώρο πρασίνου της πόλης, όπου την ημέρα των Θεοφανίων εορτάζεται ο αγιασμός των υδάτων και όπου κάθε μεγάλη Παρασκευή συναντώνται οι επιτάφιοι όλων των εκκλησιών της πόλης. Εκεί βρίσκεται και η Δημοτική Βιβλιοθήκη και το καλαίσθητο κτίριο του Εμπορικού Συλλόγου. Τα Αμπελοτόπια είναι η κατ’ εξοχήν συνοικία των δυτικομακεδόνων, που έχουν έλθει στην πόλη, όπου πρόσφατα κτίσθηκε ο ναός Κυρίλλου και Μεθοδίου. Οι δραστήριοι Πόντιοι κόσμησαν πρόσφατα μία πλατεία της πόλης με τον ανδριάντα του Πόντιου Ακρίτα, τα αποκαλυπτήρια του οποίου έγιναν από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας.
Στην πόλη εκδίδεται μία τοπική εφημερίδα και λειτουργεί ιδιωτικός ραδιοφωνικός σταθμός.
Αλεξάνδρεια Ημαθίας
ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ
Ερευνητής της Ιστορίας και Λαογραφίας
Τηλ. 23330-25005 / mosio@otenet.gr
